Nisyros - wulkaniczna wyspa Morza Egejskiego
"Do krateru dojechaliśmy motorynkami wypożyczonymi w porcie. Wspiąłem się na niewielkie wzniesienie, gdy reszta wycieczki powędrowała do wnętrza wulkanu. Z góry wyglądali jak mrówki. Dopiero wtedy, gdy dojrzałem ich pochylonych nad bulgoczącymi jeziorkami, zorientowałem się, jak duży jest krater. W jego wnętrzu z otwartych szczelin wydostawała się para. W powietrzu falował zapach siarkowodoru, podobny do tego, który towarzyszył nam podczas wycieczek do Yellowstone i do Eger na Węgrzech. W Yellowstone gejzer Old Faithfull w równych odstępach wyrzucał na wysokość kilkudziesięciu metrów fontannę wody. Tłum gapiów czekał na kolejną erupcję. Pod Egerem w basenach z gorącą wodą tłoczyli się turyści. Na Nisyros w księżycowym, surowym krajobrazie byliśmy sami. To potęgowało piękno i tajemniczość tego miejsca."
Wyspa Nisyros
Jedną z wielu wysp greckich rozsianych po Morzu Egejskim jest Nisyros, niewielka lecz niezwykła wyspa pochodzenia wulkanicznego. Sławę przynosi jej przede wszystkim krater Stefanos położony pośrodku wyspy, jednak ona cała jest wielkim ośrodkiem aktywności wulkanicznej. Nie znajdzie się tam choćby kamyka czy warstwy skalnej, która nie byłaby pochodzenia wulkanicznego. Ogromna różnorodność formacji skalnych, duże i łatwo dostępne fragmenty nagich skał oraz pierwszorzędny klimat przez cały rok sprawiają, że Nisyros przypomina muzeum geologii na świeżym powietrzu i stanowi świetne miejsce do poznawania i podziwiania dynamicznych procesów kształtujących naszą planetę. Dodatkowym atutem Nisyros jest jej dziewiczy charakter, nie zdominowany jeszcze przez turystykę.
Wyspa Nisyros położona jest w południowo-wschodnim rejonie Morza Egejskiego i stanowi część archipelagu Dodekanez. Otaczają ją 4 inne wysepki: Yali, Pyrgousa (lub Pergousa), Pahia i Strongyli. Jej powierzchnia wynosi 41,2 km², a najwyższy punkt znajduje się na wysokości 698 m n.p.m. Nisyros ma kształt ściętego stożka o średnicy podstawy równej 8 km i jest najmłodszym wulkanem na Morzu Egejskim. W środkowej części wyspy znajduje się duża okrągła niecka powstała w wyniku wybuchu, tzw. kaldera.
Wg danych ze spisu ludności z 1991 r. wyspę Nisyros zamieszkuje 929 mieszkańców. Natomiast spośród okolicznych wysp ludzie mieszkają jedynie na Yali, gdzie pracują przy wydobyciu pumeksu.
"Zielony wulkan"
Nisyros jest to jedyny czynny wulkan w rejonie Morza Egejskiego, na którym występuje duża obfitość zarówno roślin wysoko- i niskopiennych, jak i różnorakich zwierząt. Dzięki temu wyspa zasłużyła sobie na miano jedynego w rejonie Morza Egejskiego "zielonego" wulkanu, który jest nadal czynny.
Na florę tego miejsca składa się ponad 450 naturalnie występujących tu gatunków, np. dziki hiacynt z Nisyros (Campanula Nisyria) - unikatowy gatunek, dla którego wyspa stanowi naturalne środowisko. Trudne warunki temperaturowe i glebowe sprawiają, że sam fakt istnienia tak różnorodnej roślinności w tym miejscu wydaje się niezwykły.
Na Nisyros rośnie również duża ilość drzew. Z pierwotnie występujących tu gatunków pozostało niewiele, np. kilka gatunków dębu: Quercus macrolepsis, Quercus coccifera, pistacja terpentynowa (Pistacia terebinthus) oraz europejska oliwka zwyczajna (Olea europea sylvestris). O tej ostatniej wiadomo, że rosła na Nisyros już 30 tys. lat temu; świadczą o tym zachowane w warstwach popiołu skamieniałe liście tej rośliny datowane właśnie na ten okres. Większość drzew obecnie rosnących na wyspie przybyła tu wraz z osadnikami (np. drzewo figowe).
sprzed 30 tys. lat (Vougioukalakis G. Blue volcanoes: Nisyros)
Różnorodność panuje również wśród zwierząt. Nie da się uniknąć spotkania "kurkutavlos", ogromnych, popielato-szarych lub czarnych jaszczurek (Agama stelio); można spotkać sokoły, czy też tzw. "kyani" – błękitne wrony, o których wspominał już Arystoteles. Często można też natknąć się na kozły bezoarowe oraz swobodnie pasące się, zazwyczaj półdzikie, świnie i bydło.
(Vougioukalakis G. Blue volcanoes: Nisyros)
Działalność wulkaniczna
Nisyros to najmłodszy spośród największych wulkanów greckich. Jego najstarsze skały liczą prawie 160 tys. lat, a te najmłodsze – zaledwie 15 tys. lat, wulkan ukształtował się więc niemal wyłącznie w okresie prehistorycznym.
Wyspę zaliczono wraz z Methaną, Milos i Santorini do aktywnych wulkanów Grecji. Wszystkie położone są wzdłuż pasa szerokiego na kilkadziesiąt kilometrów i długiego na 450, który biegnie od Przesmyku Korynckiego aż do Nisyros. Ma on kształt łuku i na jego terenie skupia się cała najnowsza aktywność wulkaniczna obszaru Morza Egejskiego.
(Vougioukalakis G. Blue volcanoes: Nisyros)
Wulkany w tym rejonie łączy ich pochodzenie, związane z ruchami wielkich płyt litosfery. Znajduje się tutaj granica płyt euroazjatyckiej i afrykańskiej, która ma charakter zbieżny, co oznacza, że litosfera jest wciągana w głąb ziemi. Polega to na tym, że płyta afrykańska podsuwa się pod płytę euroazjatycką (ang. subduction: "podsuwanie się", stąd nazwa: strefa subdukcji), jej skały ulegają zaś przynajmniej częściowemu stopieniu i powracają do puli astenosfery (płynny fragment powłoki ziemi znajdujący się pod litosferą). W wyniku tego wciągany w rozgrzane wnętrzności Ziemi materiał topi się i wędruje do góry, przyczyniając się do powstania strefy wulkanizmu tuż za strefą subdukcji. Proces ten wyjaśnia pojawianie się od niedawna aktywnych i stale aktywnych wulkanów wzdłuż łuku egejskiego. Starsze skały wulkaniczne tego łuku mają 5 mln lat, co oznacza, że pochodzą z tego samego okresu, w którym zaczął się ruch płyty afrykańskiej.
Na większym obszarze wokół Nisyros, a dokładnie przy wschodnim końcu wulkanicznego łuku, aktywność wulkaniczna rozpoczęła się później. Pierwsze jej okresy datuje się na 2,5 mln lat temu, a skały, które wtedy powstały, dziś tworzą zachodnią część wyspy Kos. Od tamtego czasu, z krótszymi i dłuższymi przerwami trwającymi czasem setki lub dziesiątki tysięcy lat, magma powoli wzbierała lub gwałtownie wybuchała z wnętrza Ziemi, tworząc małe i duże ośrodki wulkaniczne.
Morza Egejskiego (Vougioukalakis G. Blue volcanoes: Nisyros)
Powstanie Nisyros – mity i rzeczywistość
Według mitologii greckiej wyspa Nisyros powstała w szczególny sposób. Historię tę przytacza Strabon w swej "Geografii", gdzie tak o tym wspomina:
"Mówią, że Nisyros jest częścią Kos. Opowiada się tu historię, w której Posejdon ściga jednego z gigantów, Polivotisa, po czym swoim trójzębem odrywa grudę ziemi z Kos i rzuca nią w uciekającego. Ta gruda właśnie stała się później Nisyros, pod którą od tamtego czasu leży pogrzebany gigant."
Mit ten pokazuje, że już nasi przodkowie byli świadomi, że skały na Nisyros podobne są do tych spotykanych na wyspie Kos. Wierzyli (i właściwie mieli rację), że częste i lokalnie występujące wstrząsy ziemi wraz z towarzyszącymi im grzmotami, które nękają wyspę, związane są z tym samym procesem, który powołał do życia samą Nisyros. Uwięzionej pod Nisyros energii magmy i gorącej pary nadano postać giganta Polivotisa, wydającego straszne jęki i nie mogącego zaznać spokoju w swoim podziemnym więzieniu.
Dzisiaj wiemy, że powstanie Nisyros związane jest jednak z opisanym wcześniej oddziaływaniem na siebie płyt litosfery. Możemy z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że podwodna aktywność wulkaniczna musiała się przejawiać setki tysięcy lat przed wynurzeniem się wierzchołka wyspy z Morza Egejskiego. Nisyros zaczęła się formować na skalnym podłożu wapiennym o wysokości ok. 300 m. Powstało ono około 150 mln lat temu w wyniku nagromadzenia się i działalności organizmów morskich (koralowców i skorupiaków).
Wulkan zaczął się wynurzać z morza i przyjmować kształt stożka około 150 tys. lat temu, krótko po wielkim wybuchu na Kos. W latach po wybuchu następowały na przemian serie gwałtownych wybuchów i łagodniejszej, lawowej aktywności wulkanicznej. W ten sposób w ciągu następnych 100 tys. lat nakładające się na siebie warstwy materiału piroklastycznego oraz lawy utworzyły klasyczny stratowulkan, czyli stożek wulkaniczny znajdujący się powyżej poziomu morza.
Nisyros z tamtego okresu pod względem rozmiaru i kształtu niewiele różni się od Nisyros znanej obecnie. Zachodnie zbocza wyspy i strome ściany kaldery to obszary najlepiej zachowane, gdzie najłatwiej zaobserwować skały z wcześniejszych okresów. Wytwory ostatnich wybuchów w tym okresie – grube warstwy lawy, "lawy z Argos" – tworzą południowe zbocza i strome klify wyspy.
Pierwsze wielkie erupcje
Z biegiem czasu, kiedy Nisyros zaczęła swym kształtem coraz wyraźniej przypominać stożek, większe niż dotychczas ilości lepkiej magmy o dużej zawartości gazów zaczęły się gromadzić w płytszych miejscach, zaledwie kilka kilometrów pod powierzchnią ziemi. Tak ogromna ilość nagromadzonej energii mogła znaleźć ujście tylko w jeden sposób – poprzez gwałtowne erupcje eksplozywne. Pierwsza z całej serii takich erupcji miała miejsce ok. 40 tys. lat temu.
Uwięzione gazy magmowe sprawiły, że roztopiona skała eksplodowała, następnie została starta na proszek i zamieniła się w dziesiątki milionów ton pumeksu i popiołu wulkanicznego (drobnoziarnistego materiału piroklastycznego). Decydującą rolę w wyrównaniu energii odegrała woda morska, zarówno ta z podziemnych rezerwuarów, jak i ta z małych jezior w kraterach wulkanów. Woda wymieszała się z magmą, tworząc niezwykle gorącą parę, czym zwiększyła siłę wybuchu. Popiół wulkaniczny został wyrzucony w powietrze na wysokość kilku kilometrów wraz z fragmentami starszych skał, łącznie z wapieniem położonym bardzo głęboko pod wulkanem. Dziesiątki warstw szarego popiołu pokrywającego głównie wschodnie zbocza wyspy odkładały się podczas równie licznych wybuchów na przestrzeni kilku tysięcy lat, w okresie między 40 tys. a 30 tys. lat temu. Wiatr przenosił pochodzący z tych wybuchów popiół o wiele kilometrów. Geologiczne twory powstałe w procesie odkładania się popiołu nazwano "Kyra".
Po każdym wybuchu ogromne ilości lepkiej magmy powoli wylewały się na zewnątrz, tworząc kopuły wulkaniczne w północnej części wyspy. Niektóre z nich zapadły się do wewnątrz, pokrywając północne i północno-zachodnie zbocza wulkanu kolejnymi warstwami gorącej skały i popiołu. Ten rodzaj lawy jest najlepiej widoczny w wyższych partiach północnych ścian kaldery, na zachód od wioski Emporio. Najbardziej widowiskowe potoki gorącej lawy i popiołu można zobaczyć niedaleko Loutry, na przecięciu dróg między Mandraki a Pali.
Wielkie, niszczycielskie wybuchy
Można powiedzieć, że obecny kształt Nisyros uformowały przede wszystkim dwa wielkie wybuchy. Pierwszy z nich miał miejsce po trwającej kilka tysięcy lat wulkanicznej ciszy, czyli około 25 tys. lat temu. W ciągu zaledwie kilku dni 8 miliardów ton magmy zostało wyrzuconych w powietrze, wskutek czego powstało 20 miliardów metrów kwadratowych pumeksu i popiołu. Cała ta masa wzbiła się w powietrze na 12 km, po czym pokryła całą wyspę grubą na 15 m warstwą materiału piroklastycznego. Utworzyła ona coś, co nazywamy "dolnym pumeksem". Szczyt wulkanu zapadł się w liczącą 3 tys. m3 objętości znajdującą się pod wyspą przestrzeń po uwolnionej magmie. W ten sposób powstała pierwsza kaldera na Nisyros.
Lepka magma, wolna od gazów i uwięzionej energii, nie przestawała gromadzić się po wybuchu. Utworzyła olbrzymie kopuły lawy niedaleko wschodniej krawędzi pierwszej kaldery, a kiedy przelała się ponad jej krawędzią, popłynęła w dół południowo-wschodnimi zboczami wulkanu w postaci gęstych potoków, tzw. lawy z Nikia. Największy z otworów, którymi wydostała się lawa, jest wciąż widoczny na wschodnich, stromych zboczach kaldery, poniżej Agios Ioannis – jest to wielka kolumna lawy, która powstała, kiedy magma uległa procesom schłodzenia i krzepnięcia w przewodzie, którym dostała się na powierzchnię. Jest to klasyczny przykład tego, co wulkanolodzy nazywają rdzeniem wulkanicznym lub szyją wulkaniczną.
Po kolejnym okresie ciszy, trwającym kilka tysięcy lat, ok. 15 tys. lat temu nastąpił drugi niszczycielski wybuch. Pod względem najbardziej charakterystycznych cech przypominał on poprzednią erupcję. Po raz kolejny 20 miliardów metrów kwadratowych pumeksu i popiołu pokryło całą Nisyros, po raz kolejny szczyt wulkanu zapadł się w pustą komorę pod wyspą, przedtem wypełnioną magmą. Wtedy to właśnie powstała kaldera Nisyros w kształcie znanym obecnie. Wybuch trwał tylko kilka dni. Osadzający się popiół utworzył formację geologiczną zwaną "górnym pumeksem" – biały pumeks i popiół pokrywające obecnie północną część wyspy.
Lepka magma, pozbawiona gazów, które pozostawały jeszcze po wybuchu w niższych partiach komory wulkanicznej, przez następne stulecia kontynuowała swój powolny ruch ku górze, tworząc kopuły pokalderowe – Boriatiko, Nifios, Profitis Ilias i Trapezina –wypełniające teraz kalderę w około dwóch trzecich. Na zewnątrz kaldery magma utworzyła kopułę Karaviotis.
Wydarzenia ostatnie i historyczne relacje
Według źródeł historycznych żadna z późniejszych erupcji nie wytworzyła magmy. Wszystkie zaliczają się do wybuchów hydrotermalnych (freatycznych, czyli związanych z wodami gruntowymi) i charakteryzują się obecnością gorącej pary pod powierzchnią wyspy. Woda morska i deszczowa przenika skały i zbiera się w głębszych warstwach. Tam ogrzewają ją gorące gazy i magma. Temperatura wzrasta o 400-500°C, co powoduje, że woda zamienia się w bardzo gorącą parę, która poprzez ogromne ciśnienie oddziałuje na – położone powyżej – warstwy skalne. W momencie, kiedy ciśnienie przewyższa ciężar i spoistość skał, następuje erupcja hydrotermalna, wyrzucająca skały w powietrze. Po wybuchu tego typu mamy do czynienia z: parą, gazami takimi jak siarkowodór, dwutlenek węgla czy metan, a także z błotem i fragmentami starszych skał. Erupcja prowadzi do powstania okrągłych kraterów o zazwyczaj niewielkich rozmiarach (poniżej 500 m średnicy).
Wszystkie odnotowane w źródłach historycznych wybuchy na Nisyros miały taki właśnie charakter. Na obszarze Ramos, południowym odcinku dna kaldery, znaleziono ślady 20 takich erupcji, z czego 10 przetrwało w dobrym stanie i otrzymało swoje nazwy. Dwa najstarsze kratery hydrotermalne to Kaminakia (lub Kaminia), usytuowane u podnóża stromej ściany kaldery poniżej Nikii. Każdy z nich ma średnicę 150 m. Największy i najbardziej imponujący krater nazwano Stefanos. Jest jednym z największych i najlepiej zachowanych kraterów hydrotermalnych na świecie. Ma kształt elipsoidy o długości 330m, szerokości 260m i głębokości 27m. Nie znamy jego dokładnego wieku, tak samo jak nie znamy dokładnego wieku pozostałych kraterów. Z racji swojego usytuowania na miękkiej, kruchej skale, podatnej na erozję wietrzną i deszczową, stanowi element najbardziej podatny na zniszczenie w całej kalderze, a więc nie może być starszy niż 3 - 4 tysiące lat. Zaraz przy kraterze Stefanos znajdziemy mniejszy krater znany jako mały Sefanos (lub Andreas), jednakże większość kraterów hydrotermalnych znajduje się na obszarze Lofos, małej pokalderowej kopuły, dosłownie rozpuszczonej przez erupcje hydrotermalne. Znajduje się tu 6 dobrze zachowanych kraterów; powstanie 3 z nich odnotowano w źródłach historycznych.
Od czasów Strabona pierwszą obszerniejszą relację na temat Nisyros znajdziemy w dziele pt. "Librum Insularum Archipelagi", zawierającym opisy wysp egejskich. Autorem dzieła jest mnich Cristoforo Buondelmonti, który odwiedził Nisyros pomiędzy 1414 a 1420 r. Zostawił po sobie opis wulkanu i ogromnej aktywności hydrotermalnej charakteryzującej tamten okres:
"Wyspa mierzy w obwodzie 18 mil, znajduje się na niej 5 miasteczek. Największe spośród nich to Mandrachi i Paleocastro, pozostałe zaś to Pandenichi, Nicea i Argos, położone w innych miejscach na wyspie. W samym centrum wyspy znajduje się bardzo wysoka góra, dniem i nocą wypluwająca ze swoich podziemnych korytarzy siarkę, tak jak to się dzieje na wyspie Stromboli niedaleko Lipari. W miejscu oddalonym od szczytu o chwilę drogi odnajdziemy gorące źródło, którego wody wpadają do głębokiego, ciemnego jeziora położonego na równinie poniżej. Mieszkańcy wyspy zbierają siarkę w wielkich ilościach, by sprzedawać ją potem wędrownym kupcom. Od połowy drogi na szczyt panuje tak nieznośny żar, że nikt nie waży się na taką wspinaczkę bez drewnianych butów chroniących stopy. Wyspa obfituje w figi, których jest tak dużo, że nawet przepływające tędy statki nie dałyby rady unieść wszystkich."
Natomiast wiele lat później w dn. 9-11 sierpnia 1841 r.wyspę odwiedził Niemiecki archeolog Ross Ludwig i tak opisał stan wulkanu:
"Ziemia pod naszymi stopami była całkiem sucha i, z wyjątkiem kilku podobnych do siebie miejsc, mocno ubita; jednak na południowej krawędzi krateru na odcinku długości 50 kroków, ziemia jakby kipiała gniewem i co 20-30 sekund słychać było przytłumione wybuchy. Czuć też było bardzo silny zapach siarki, niesiony przez północny wiatr nad wioskę Nikia. Dziś wczesnym rankiem wciąż czuliśmy ten zapach na południowym wybrzeżu wyspy, czyli jakieś półtorej godziny marszu od tamtego miejsca. Po rzęsistej ulewie, a szczególnie przy zachodnim wietrze, ogień zdaje się buzować jeszcze mocniej – wznoszą się gęste obłoki pary, a wybuchy tak przybierają na sile, że słyszy się je w miejscach oddalonych o godzinę marszu. Pośrodku gładkiego krateru widać pęknięcia w powierzchni ziemi, w miejscu, gdzie zazwyczaj nawet latem znaleźć można wodę o siarkowym posmaku. Przynieśliśmy ze sobą butlę, by do niej nabrać owej wody do celów badawczych, lecz tego lata upał panował tak wielki, że nawet te małe sadzawki wyparowały."
Pod koniec listopada 1871 r. miał miejsce potężny wybuch hydrotermalny. Widział go i później opisał francuski geolog, H. Gorseix:
"Po silnym wstrząsie mieszkańcy wioski na Nisyros usłyszeli łoskot głośny jak grzmot gromu, a czerwone i żółte płomienie wystrzeliły w powietrze ponad najwyższe szczyty wyspy, by po chwili runąć do morza; pola u podnóży pierwotnego krateru pokryte były teraz białym pyłem. Tej samej nocy pootwierały się olbrzymie fumarole1 i od tego czasu nie przestały wyrzucać z siebie dymu."
W roku 1872, kiedy wstrząsy i prawdopodobnie także aktywność hydrotermalna nie ustawały, w Europie zaczęto mówić o wielkim wybuchu na Nisyros. Francuska Akademia Nauk postanowiła wysłać tam pana Gorseix w celu zbadania wulkanu. Opublikowane przez niego artykuły zawierają wyraziste i szczegółowe opisy wybuchów i wstrząsów, które nastąpiły w roku 1873:
"Trzeciego czerwca, po ustaniu silnych wstrząsów odczuwalnych na całej wyspie, na zewnętrznej krawędzi drugiego krateru pojawił się otwór o średnicy równej 6-7m, od którego zaczęło się liczące 50 m długości pęknięcie biegnące od N.22E do S.22.W.
Przez trzy godziny z nieba lały się strumienie gorącej brudnej wody, po nich zaczął się sypać grad kamieni, a potem, po 3 dniach, nastąpiły bardzo częste wybuchy, wypluwające czarne błoto o płynnej konsystencji. Po wyparowaniu woda zostawiła po sobie grube pokłady sodu i chlorku magnezu, często z domieszką tlenku żelaza; błoto zdążyło już zalać większość pól, i gdyby płynęło tak choć kilka godzin dłużej, cały krater starego wulkanu zamieniłby się w jedno wielkie jezioro...
Codziennie czuło się słabe wstrząsy, które 11 września nagle przybrały na sile. We wszystkich trzech położnych na wyspie wioskach popękały ściany domów. Najbardziej ucierpiała położona nad morzem wioska Mandraki – wstrząsy częściowo zniszczyły mury ogrodowe i spowodowały poważne szkody w usytuowanych na wypiętrzeniu trachitycznego2 zlepieńca klasztorze i kościele. W tym samym czasie kilka jardów od brzegu morze przybrało białawy kolor i zaczęło wydzielać parę zmieszaną z siarkowodorem. Owo pęknięcie pojawiło się w tym samym czasie, co podobne zjawisko na klifie Yali, w miejscu oddalonym od Mandraki o 3 mile. Obydwa pęknięcia zasklepiły się na powrót po kilku sekundach."
Ostatnia odnotowana aktywność hydrotermalna na Nisyros miała miejsce w 1887 r., kiedy powstał krater Mikros Polyvotis. Jego zwięzły opis zamieścił włoski geolog A. Martelli w swoim dziele "Il gruppo eruttivo di Nisiro nel mar Egeo" ("Grupa wulkaniczna Nisyros na Morzu Egejskim"), opublikowanym w 1917 r.:
"Według mieszkańców wyspy pracujących w kopaniach soli, wybuchowi towarzyszyło wyrzucane w powietrze błoto i magma, a także gwałtowne uwolnienie pary."
Pozostaje tylko czekać kiedy znów gigant Polivotis obudzi się ze swego snu.
----------
1 Rodzaj ekshalacji wulkanicznych towarzyszących czynnym wulkanom. Przez fumarole wydostają się gazy oraz para wodna pochodzenia wulkanicznego, bogate w różne składniki chemiczne, o temperaturze powyżej 300°C. Występuje najbliżej erupcji.
2 Trachit - skała magmowa wulkaniczna (wylewna), leży w grupie skał nasyconych krzemionką.
Więcej zdjęć kanału znajduje się w dziale Fotoreportaży. Pokaż fotoreportaż Nisyros - wulkaniczna wyspa Morza Egejskiego.
Na podstawie: Vougioukalakis G. 1998: Blue volcanoes: Nisyros. Nisyros Regional Council.